Dei nominerte til kulturlandskapsprisen i Vestland for 2025

Vinnaren av prisen må ha utmerka seg ved å forvalte miljø- og kulturlandskapsverdiane på ein særs god måte. Vinnaren av prisen skal ha gjort ein ekstraordinær innsats for kulturlandskapet til dømes gjennom arbeid knytt til det biologiske mangfaldet, bygningsvern, verdiskaping, formidling, tilrettelegging og tradisjonar knytt til kulturlandskapet, eller ved å bidra til merksemd om dei kulturhistoriske verdiane som kulturlandskapet i Vestland representerer.

Dei seks kandidatane er: 

Therese Raaen Jaastad - Ullensvang Herad

Ryvardsmarka beitelag SA - Sveio kommune

Lars Tyssebotn med familie - Osterøy kommune

Nils Joachim og Christoffer Knagenhjelm - Sogndal kommune

Bygda Kandal - Gloppen kommune

Segestads vener - Stryn kommune

 

Therese Raaen Jaastad - Ullensvang Herad

Historisk arv og landskap
Garden på Jåstad har vore i familien sidan 1742 og er no driven av Therese Raaen Jaastad i tiande generasjon. Det bratte landskapet strekker seg frå fjorden og opp til over 400 moh, med eit variert jordbruksareal fordelt på fruktdyrking nærast fjorden og beitelandskap og skog vidare mot høgfjellet. Garden har eit særmerkt terreng, der store delar har helling over 1:3, og tilkomst er sikra gjennom eit system av gamle murar terrassar, bekkefar og vegar.

Fruktproduksjon og modernisering
Drifta på garden er i dag spesialisert, med eple og plomme på omlag 40 dekar fulldyrka jord. Tidlegare sauehald og morell- og pæreproduksjon er avslutta. Innhaustinga krev framleis meir manuelle driftsmetodar på dei brattaste teigane, og det blir nytta både slåmaskin og motorisert ljå. Det siste nye hjelpemiddelet er ei beltegåande elektrisk slåttemaskin til bruk mellom radene, og som kan styrast med eksternt styringspanel. Det er unikt å sjå moderne produksjon av kvalitetsfrukt i eit så krevjande landskap med småteigar og bakkemurar.

Biologisk mangfald og framtidsplanar
Garden blir slått to gonger i året, og det blir sett att blomsterstriper og bikubar for å fremje biologisk mangfald. Det blir nytta integrert plantevern for å sikre berekraftig drift. Den noverande gardbrukaren har som mål å vidareføre tradisjonane, dyrke opp meir areal og vedlikehalde både frukttre, bakkemurane og opne bekke-strekningar på garden.  

 

Ryvardsmarka beitelag SA - Sveio kommune

Brenning og skjøtsel
Allereie i 2005 vart Ryvardsmarka sin biologi kartlagt som verdifull kystlynghei og vart registrert i Naturbase.no. Først i 2019 vart Ryvardsmarka beitelag SA blei stifta, og har sidan jobba aktivt med å etablere ein tradisjonell skjøtsel i området med beiting og sviing av lyngen. Det er fire grunneigarar som slepp sauene sine inn området.

Beitelaget har gjerda inn rundt 6000 dekar og gjennomført systematisk lyngbrenning, etter kurs og rådgjeving frå Norsk landbruksrådgiving. I 2024 blei det brent omlag 1300 dekar, og lyngen har kome fint tilbake som beite i dei brente områda. Fleire område står for tur i åra framover.

Effektar på landskap og dyrehald
Om vinteren beitar over 100 dyr i marka, og brenninga har gjort området meir tilgjengeleg både for beitedyr og turgåarar. Lyngbrenninga gir betre beite både sommar som vinter, og opnar opp slik at andre artar kan etablere seg. Det er i samspelet mellom beitande dyr og lyngbrenning at kystlyngheia blir halde ved like. Dette hindrar attgroing og aukar det biologiske mangfaldet i dette økosystemet.

Formidling og engasjement
Beitelaget har vore ambassadørar for kystlynghei som kulturlandskapstype, og delt kunnskap med både lokale og tilreisande. Dei har hatt besøk frå bondelag i andre kommunar og fylke, og fleire har blitt inspirert til å ta vare på kystlyngheia. I samarbeid med fleire verksemder og Sveio kommune har ein utarbeidd informasjonsskilt langs turvegen til Ryvardsmarka fyr og inn i kystlyngheia. Les meir om skiltprosjektet på denne nettsida: Turstiar Ryvardsmarka – Legria AS

 

Lars Tyssebotn med familie - Osterøy kommune

Livsverk i fjordlandbruket
Lars Tyssebotn ville ha valt å bli bonde igjen, dersom han kunne velje fritt. Han vaks opp på ein veglause fjellgard og tok tidleg ansvar for dyra og familien. Med stølsdrift og husdyrhald med sau og geit, bygde har han og familien opp eit levande kulturlandskap frå grunnen av.

Pioner innan lokalmat og beiterettar
Garden på Åse i Kvam og seinare på Indre Bernes på Osterøy vart modernisert og vidareutvikla med geitostproduksjon og spekemat. Lars Tyssebotn kjempa for retten til å selje gardsmat direkte frå garden og for skilting langs vegane til gardsutsal, noko som har styrka småskala matproduksjon i distrikta.

Bevaring og formidling av tradisjonar
Tyssebotn tok initiativ til å redde gammalnorsk sau og stifta ein organisasjon for denne rasen, som no tel fleire tusen dyr. Lars har vore aktiv i ei rekkje organisasjonar og er ein sterk talsperson for ressursbasert gardsdrift i balanse med naturen. Dottera Guri Tyssebotn har no teke over garden og fører vidare tradisjonane i femte slektsledd.

 

Nils Joachim og Christoffer Knagenhjelm – Sogndal kommune

Historisk arv og eigarskap

Kaupanger Hovedgård er ein tidlegare adeleg setegard og har vore i familien Knagenhjelm sitt eige sidan 1710. Eigedomen strekker seg frå fjord til fjell og omfattar om lag 50 000 dekar, noko som gjer den til ein av dei største freda eigedomane i privat eige i landet. Garden har røter tilbake til bronsealderen og har hatt ei sentral rolle i norsk historie, med tette band til Danmark fram til 1814. Garden har fleire verna og freda bygningar frå 1600-talet til 1950-talet.

Drift, utvikling og vern
Kaupanger Hovedgård har investert stort i næringsutvikling, mellom anna innan kraftproduksjon, landbruk og eigedomsutvikling. Garden driv aktivt med skogsdrift, geitehald (150 vinterfôra) og hjortejakt, og garden har vore sentral i lokale næringsutviklingsprosjekt og forskingsprosjekt. 

Om lag 300 dekar av kulturlandskapet er freda. Restaurering av kulturlandskapet starta i 2008 og har hatt som mål å gjenskape det historiske landskapet som prega området før granfrøplantasjen vart etablert på 1960-talet. Grana er hogd ned og erstatta med slåttemark eller beite. Det blir gjort utprøvingar for å etablere mest mogleg biologisk mangfald på beita. Utviklingsplanen for området foreslår tiltak som kan betre den økologiske tilstanden i kulturlandskapet.

Formidling og framtidsretta samarbeid
I samarbeid med Høgskulen på Vestlandet og NINA har Kaupanger Hovedgård utvikla prosjektet «Opplevingslandskap Kaupanger», som kombinerer forsking, utdanning og restaurering. Dette har blitt ein modell for berekraftig kulturmiljøforvaltning. Garden tek imot grupper og organisasjonar for formidling av historie, landskap og stavkyrkja  som ligg i landskapet. Gjennom dialog med fagmiljø og antikvariske prinsipp blir arbeidet eit viktig bidrag til bevaring og vidareføring av norsk kulturarv.

Les meir: OM KAUPANGER HOVEDGÅRD

 

Bygda Kandal - Gloppen kommune

Landbruk og lokalmat

I Kandal står næringsutvikling knytt til geite- og sauehaldet sentralt, og bygda har lange tradisjonar innan ysting og foredling av lokale råvarer. Gjennom lokalmatprodusentar som Kandal Ysteri, Kandal Kjøtt og kultur- og overnattingsverksemda Sølvane gard, blir ressursane i landskapet omgjort til kvalitetsprodukt med sterk lokal forankring. Landbruket er ikkje berre ei næring, men ein berebjelke for bygda si identitet og utvikling.

Kulturminne og kulturlandskap

Bøndene i Kandal har gjort ein stor innsats for å ta vare på kulturminne og halde kulturlandskapet ope og tilgjengeleg for besøkande til bygda. Den aktive næringsdrifta basert på lokale ressursar opprettheld eit levande kulturlandskap. Gjennom rydding, beiting og aktiv stølsdrift i to stølsgrender, blir beitelandskapet og verdiane der ivaretatt. Merking av stiar og tilrettelegging for ferdsel, gjer at både lokalbefolkning og tilreisande kan oppleve historia og landskapet på nært hald.

Biologisk mangfald og formidling

Beiting og slått av landskapet i Kandal bidreg til å bevare biologisk mangfald, som gir gode levevilkår for insekt og dyreliv. Grunneigarane i Kandal er ein aktiv formidlar av kunnskap og tradisjonar. Med sine 62 innbyggarar, har bygda blitt ein modell for korleis små grendelag kan skape posiaiv utvikling. Nye generasjonar er no på veg inn og tek over drifta på mange av gardane i Kandal.  

 

Segestads vener - Stryn kommune 

Historisk bakgrunn og busetnad
Segestad ligg på ei fjellhylle i Glomsdalen, ved Hjelle i Stryn, og har røter tilbake til vikingtida, med namn som Sigvaldstadir frå år 800–1000. Arkeologiske funn i området viser spor av busetnad heilt tilbake til bronsealderen. Etter svartedauden vart drifta teken opp att, og det var drift på garden frå om lag 1600 til 1961.

Gardsdrift og kvardagsliv
På slutten av 1800-talet var det 12 mjølkekyr, i tillegg ungdyr, 30 geiter og 20 sauer over vinteren saman med ein hest. Dei rike utmarksbeita og utslåttane gjorde at garden kunne fø eit større husdyrhald. I dag får venelaget støtte til å drive slått og beite etter ein skjøtselsplan, for å bevare det biologiske mangfaldet på innmarka.

Garden var lenge utan klauvveg og alle salsvarer måtte berast på ryggen langs ein smal sti ned til Strynevatnet. Først i 1931 fekk garden taubane, som letta transporten til og frå Glomnes. Seinare vart det sprengt ut betre klauvveg til Glomnes, men det vart aldri køyreveg til Segestad.

Kulturminne og restaurering
Etter fråflytting i 1961 byrja garden å forfalle, men Segestads Vener vart stifta i 1983 og tok initiativ til å berge den. Bygningane vart gradvis restaurerte og interiøret i stova bevart med sin særprega fargebruk. I 1999 vart garden regulert til spesialområde for kulturminne. Venelaget har òg restuarert andre bygningar. Segestad står i dag, saman med til dømes Avdalen i Utladalen og Ormeli i Luster, som eit viktig symbol på kulturarven som fjellgardane i Vestland ber med seg.

Juryen har bestått av medlemmar frå Bondelaget og Bonde-og småbrukarlaget, Vestland Fylkeskommune (kulturminne og næring), Statsforvaltaren i Vestland (miljø og landbruk), samt Høgskulen i Vestland (avd. Sogndal) på fritt grunnlag.